اصول مدیریت رفتار

مدیریت رفتار با درک درست از رفتار کودک آغاز می‌شود؛ سپس این درک مسیر تغییر رفتار را مشخص می‌کند. تمرکز مداخله رفتاری باید هم بر تشویق رفتارهای مطلوب و هم بر کاهش یا جلوگیری از رفتارهای نامطلوب باشد.

مداخله رفتاری در سطوح مختلف انجام می‌شود که بسته به نوع مشکل و شرایط کودک متغیر است (جدول 7.1). این سطوح شامل:

• تغییر محرک‌ها (Antecedent modification): تغییر عواملی که رفتار مشکل‌ساز را تحریک می‌کنند تا از وقوع آن پیشگیری شود.

• دادن دستورالعمل‌ها: آموزش مستقیم اینکه انتظار داریم کودک چگونه رفتار کند.

• تغییر پیامدها (Consequence modification): تغییر در نحوه پاسخ والدین یا مراقبین به رفتارهای مطلوب و نامطلوب کودک.

تغییر محرک‌ها (Modifying Antecedents)

یکی از روش‌های تغییر محرک‌ها، اصلاح محیط فیزیکی کودک است. مثال‌ها:

• ایمن‌سازی خانه (Childproofing): حذف دسترسی به وسایل خطرناک تا احتمال بازی کودک با مواد آسیب‌زا کاهش یابد.

• کاهش قشقرق در فروشگاه اسباب‌بازی: کوتاه کردن زمان خرید یا اجتناب از خرید زمانی که کودک خسته یا گرسنه است.

• رفتار پرخاشگرانه پس از بازی‌های ویدئویی خشن: حذف دسترسی به چنین بازی‌ها.

• جلوگیری از فرار کودک: نصب قفل یا دستگیره بلند روی درها.

همچنین، گاهی لازم است مهارت‌های جایگزین آموزش داده شود تا کودک به همان هدف برسد بدون اینکه رفتار مشکل‌ساز بروز دهد.

• مثال: کودکی که به دلیل مشکل در زبان و ارتباط دچاراضطراب می‌شود، می‌تواند با یادگیری زبان اشاره یا سیستم تبادل تصویر (PECS) مهارت جایگزین پیدا کند.

• مثال دیگر: اگر بی‌نظمی یا قشقرق کودک به دلیل مشکل در نوشتن باشد، می‌توان از کاردرمانی یا آموزش تایپ با کامپیوتر کمک گرفت.

روش دیگر کنترل محرک‌ها، الگوسازی رفتار مناسب توسط همسالان و بزرگسالان است. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، یکی از اصلی‌ترین راه‌های یادگیری کودک، تقلید است. بنابراین والدین باید آگاه باشند که چه رفتاری را می‌خواهند در کودک ببینند و خودشان همان رفتار را به نمایش بگذارند.

جدول ۷.۱. نمونه‌هایی از اصلاح محرک و پیامد برای موقعیت‌های مختلف

مدل‌سازی رفتار

• برای کودکی که به سرعت عصبانی می‌شود، والد باید رفتار آرام و استفاده از کلمات را به‌عنوان الگو نشان دهد، نه فریاد زدن.

• برای کودک مضطرب، والد باید اطمینان‌بخشی آرام و با اعتمادبه‌نفس را مدل‌سازی کند.

• کودکان به‌سرعت رفتار بزرگسالان و محیط اطراف را تقلید می‌کنند (تکرار ناسزا، تقلید حرکات خشونت‌آمیز، رفتارهای جنسی نامناسب).

• در این موارد باید بررسی شود کودک این رفتار را کجا دیده یا تجربه کرده است (خانه، مراقب، مهد کودک، تلویزیون، اینترنت).

• والدین باید انتظارات خود را متناسب با توانایی‌های تکاملی، خلق‌وخو، تفاوت‌های یادگیری و وضعیت سلامت کودک تنظیم کنند.

  • مثال: کودک پرجنب‌وجوش می‌تواند در طول وعده غذایی وقفه‌های حرکتی داشته باشد.

  • کودک خسته یا مضطرب → کاهش فشار و انتظارات.

  • کودک بزرگ‌تر → دادن مسئولیت بیشتر و مشارکت در تصمیم‌های خانوادگی.

 دستور دادن (Giving Instructions)

• دستور مؤثر = پایه اصلی مشاوره رفتاری با والدین.

• مراحل کلیدی:

  1. جلب توجه کودک: تماس چشمی یا اطمینان از گوش دادن (نه داد زدن از اتاق دیگر).

  2. استفاده از زبان ساده و متناسب با سطح درک کودک.

     • تعداد کلمات نباید از طول جملات معمول کودک بیشتر باشد.

  3. بیان دستور به صورت قاطع (نه به شکل پرسش).

     • «باید وسایلت را جمع کنی»  «می‌تونی وسایلت رو جمع کنی؟»

  4. تمرکز روی رفتار مطلوب به‌جای دستور منفی.

     • «راه برو»  «ندَو» 

  5. پیگیری و اجرای دستور:

     • پس از دستور، ۵–۱۰ ثانیه سکوت برای پردازش.

     • اگر کودک عمل کرد → توجه/تقویت مثبت.

     • اگر عمل نکرد → تکرار دستور + هشدار (مثلاً: «اگر کفش‌هات رو نپوشی، تلویزیون خاموش میشه»).

     • در صورت بی‌توجهی → اجرای هشدار.

     • تکرار دستور تا انجام تکلیف.

• کودکان خیلی زود متوجه می‌شوند چه زمانی والدین تهدید را عملی می‌کنند. اگر والدین ثبات بیشتری در پیگیری داشته باشند، نیاز به هشدارهای مکرر کاهش می‌یابد.

ترجمه فارسی پروتکل «دستور دادن به کودک» (شکل 7.1)

1. جلب توجه کودک
   (تماس چشمی یا اطمینان از گوش دادن)

2. دادن دستور

   • با صدای قاطع

   • با زبان ساده و مشخص

3. ۵ تا ۱۰ ثانیه سکوت
   (فرصت پردازش دستور)

 اگر کودک همکاری کرد:
 توجه نشان دهید:

قدردانی («ممنونم»)

• تشویق («آفرین! خیلی خوب انجام دادی»)

• پاداش کوچک («حالا بیا یک بازی کنیم»)

 اگر کودک همکاری نکرد:

1. دستور را تکرار کنید + هشدار یا راهنمایی فیزیکی ملایم
   (مثلاً گرفتن دست کودک برای برداشتن اسباب‌بازی یا گفتن «کفش‌هات رو بپوش وگرنه تلویزیون خاموش میشه»)

2. دوباره ۵–۱۰ ثانیه صبر کنید.

   • اگر همکاری کرد ← تشویق/توجه

   • اگر همچنان همکاری نکرد ← اجرای هشدار (مثلاً خاموش کردن تلویزیون).

 فلوچارت پیشنهادی برای آموزش والدین

(جریان شکل 7.1 به زبان ساده)

جلب توجه کودک←
↓
دستور ساده و قاطع←
↓
۵–۱۰ ثانیه صبر←
↓
 اگر انجام داد ← «تشویق / قدردانی / پاداش»
 اگر انجام نداد ←«تکرار دستور + هشدار / راهنمایی فیزیکی»

اگر بازهم انجام نداد ← «اجرای هشدار»

این بخش به توضیح دو نکته مهم می‌پردازد:
۱. وقتی کودک دستور را نمی‌فهمد
۲. نقش دستکاری پیامدها (پاداش/تنبیه) در تغییر رفتار

وقتی کودک دستور را درک نمی‌کند

اگر دلیل عدم همکاری این باشد که کودک دستور را نفهمیده است، والدین باید روش خود را تغییر دهند:

• دستور را دوباره با راهنمایی فیزیکی بدهند.

• از پرامپت (یادآوری یا اشاره) استفاده کنند.

• خودشان رفتار را مدل‌سازی کنند تا کودک ببیند و تقلید کند.

 در مورد کودکان به‌طور مزمن مخالف (Oppositional)

• بهتر است ابتدا فقط تعداد کمی دستور در روز تمرین شود.

• دستورها باید از کارهایی شروع شوند که کودک احتمال بیشتری دارد انجام دهد.

• موفقیت در همین دستورهای ساده باعث:

  • افزایش اعتمادبه‌نفس والدین

  • یادگیری کودک که «همکاری → تشویق و توجه مثبت»

  • و در نتیجه موفقیت بیشتر در دستورهای سخت‌تر می‌شود.

 دستکاری پیامدها (Manipulating Consequences)

• تغییر رفتار کودک با تغییر پیامدها (پاداش یا تنبیه) امکان‌پذیر است.

• پاداش‌ها مؤثرتر از تنبیه‌ها هستند.

• کودک باید بیشتر اوقات در رسیدن به انتظارات والدین موفق شود.
   بنابراین در ابتدا ممکن است لازم باشد والدین انتظارات خود را ساده‌تر یا پایین‌تر بیاورند تا موفقیت بیشتری رخ دهد.

• شرایط لازم برای مؤثر بودن پاداش یا تنبیه:

  1. برای کودک ارزشمند باشد (پاداش لذت‌بخش، تنبیه ناخوشایند).

  2. برای والدین قابل قبول و عملی باشد.

  3. در دسترس و مقرون‌به‌صرفه باشد.

 مثال‌ها

• پاداش رایج: توجه مثبت، لبخند، تحسین، بازی مشترک.

• تنبیه رایج: قطع توجه → «تایم اوت» (در بخش بعد توضیح داده می‌شود).

•  ارزش پاداش‌ها بسیار فردی است و در طول زمان تغییر می‌کند.

انواع تقویت‌کننده‌ها (پاداش‌ها) برای تغییر رفتار کودک

1. توجه اجتماعی (Social attention)

• تعریف: توجه مثبت یا منفی والدین (حتی توجه منفی هم نوعی توجه است).

• نمونه‌ها:

  • تحسین و تشویق کلامی («آفرین!»، «کار عالی بود!»)

  • لبخند، تماس چشمی مثبت

  • بازی مشترک

  • کتاب خواندن برای کودک

  • نوازش (زدن دست روی شانه، بوسه، بهم زدن موها)

  • حتی تذکر یا سرزنش (ولی بهتر است بیشتر بر توجه مثبت تمرکز شود).

2. تقویت‌کننده‌های ملموس (Tangibles)

• چیزهایی که کودک می‌تواند داشته باشد یا نگه دارد.

• نمونه‌ها:

  • خوراکی‌ها (تنقلات سالم، شکلات کوچک، بیسکویت)

  • برچسب یا استیکر

  • اسباب‌بازی کوچک یا شیء جذاب

3. امتیازات و آزادی‌ها (Privileges)

• فرصت یا اجازه انجام فعالیت خاص.

• نمونه‌ها:

  • زمان بازی با کامپیوتر یا تبلت

  • تماشای تلویزیون

  • بازی مشترک با والدین

  • دیرتر خوابیدن

  • زمان بیشتر برای بازی در بیرون

  • استفاده از ماشین خانواده در نوجوانان

  • استقلال بیشتر در تصمیم‌گیری

4. ژتون‌ها یا پاداش‌های قابل‌تبدیل (Tokens)

• سیستم پاداش غیرمستقیم: کودک چیزی جمع می‌کند و بعد آن را با پاداش اصلی عوض می‌کند.

• نمونه‌ها:

  • پول خرد

  • برچسب یا استیکر

  • علامت ✓ روی جدول رفتار

• مثال: «سه برچسب = جمعه بستنی با پدربزرگ»
   مزایا: پاداش سریع‌تر، انتخاب متنوع‌تر، و ارزش بیشتر برای کودک.

5. تقویت منفی (Negative reinforcement)

• حذف یک موقعیت ناخوشایند وقتی کودک رفتار مطلوب انجام می‌دهد.

• نمونه‌ها:

  • معاف شدن از بخشی از کار خانه

  • استراحت کوتاه هنگام انجام تکالیف

  • وقفه کوتاه در وظایف سخت

نکته کلیدی برای والدین:

• پاداش باید برای کودک ارزشمند باشد (نه صرفاً از نگاه والدین).

• ارزش پاداش‌ها با گذر زمان تغییر می‌کند، بنابراین باید گاهی تنوع ایجاد کنید.

• تمرکز اصلی همیشه باید روی توجه مثبت و تقویت رفتار مطلوب باشد.

 اصول کلیدی در استفاده از پاداش و تنبیه برای کودکان

1. زمان‌بندی (فوری بودن پیامدها)

• پاداش یا تنبیه باید بلافاصله بعد از رفتار اتفاق بیفتد، مخصوصاً در کودکان کوچک‌تر یا کودکان با اختلالات تکاملی ـ رفتاری.

•  مثال: اگر کودک اول صدا می‌زند «مامان» و توجهی نمی‌گیرد، بعد با لگد زدن توجه مادر را جلب می‌کند → درواقع لگد زدن تقویت شده نه صدا زدن.

2. تأخیر در کودکان بزرگ‌تر

• با افزایش سن، می‌توان از پاداش یا تنبیه با فاصله زمانی بیشتر استفاده کرد.

  • مثال: «اگر امشب خوب بخوابی، فردا صبح بستنی می‌گیری.»

  • یا «اگر در مدرسه بدرفتاری کنی، امشب حق بازی با تبلت نداری.»

3. جلوگیری از عادت و بی‌اثر شدن پاداش‌ها (سیرشدگی)

• اگر پاداش خیلی زیاد یا بدون قاعده داده شود → ارزش خود را از دست می‌دهد.

• راهکار:

  • تنوع در پاداش‌ها

  • محدود کردن دسترسی (فقط وقتی رفتار مطلوب انجام شد).

4. شفافیت در پاداش و تنبیه

• به کودک دقیق بگویید چه رفتاری مورد توجه است.

•  نگویید: «آفرین، خوب شد.»

•  بگویید: «خیلی خوبه که امروز خودت دکمه‌های لباست رو بستی، آفرین!»

5. فراوانی و نحوه ارائه پاداش

• در شروع آموزش یک رفتار جدید → هر بار که انجام شد پاداش بدهید.

• بعد از تثبیت رفتار → پاداش را به‌صورت گاهی (متناوب) بدهید.

  • این روش باعث ماندگاری بیشتر رفتار می‌شود.

6. رفتارهای زمان‌بر و طولانی

• اگر رفتار مطلوب نیازمند مدت طولانی تداوم باشد (مثلاً نشستن در ماشین یا خرید در فروشگاه)، پاداش باید در فواصل کوتاه داده شود.

• مثال: برچسب یا خوراکی کوچک هر ۱۰ دقیقه در خرید سوپرمارکت.

7. نادیده گرفتن رفتار نامطلوب (Extinction)

• خیلی از رفتارهای بد به دلیل توجه والدین تکرار می‌شوند (حتی توجه منفی).

• وقتی والدین بی‌توجهی کنند → به مرور رفتار کاهش پیدا می‌کند.

• هشدار: "انفجار خاموشی" (Extinction burst)

  • در شروع بی‌توجهی، رفتار بد ممکن است شدیدتر یا طولانی‌تر شود (مثلاً گریه و جیغ بیشتر).

  • ولی اگر والدین مقاومت کنند، به مرور کودک یاد می‌گیرد که آن رفتار دیگر فایده‌ای ندارد.

نکته پایانی: والدین باید صبور و مداوم باشند. هرگونه تغییر ناگهانی در قاعده‌ها (مثلاً یک‌بار مقاومت، یک‌بار تسلیم شدن) می‌تواند کل آموزش را خراب کند.

مجازات در مدیریت رفتار کودکان

مجازات، یک پیامد برنامه‌ریزی‌شده توسط مراقب برای رفتار کودک است که باعث کاهش تکرار آن رفتار می‌شود. لازم است بدانیم که مجازات رفتارهای مطلوب را آموزش نمی‌دهد، اما گاهی ممکن است برای رفتارهای نامطلوبی که نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت ضروری باشد، مانند رفتارهایی که خطرناک هستند یا باعث آسیب به خود یا دیگران می‌شوند یا تخریب اموال را به همراه دارند. برای رفتارهای جزئی‌تر، می‌توان پیش از اعمال مجازات از هشدارهای رفتاری استفاده کرد.

موفقیت مجازات بر اساس کاهش تکرار رفتار در طول زمان سنجیده می‌شود، نه بر اساس ناراحتی کودک از مجازات. کودکان ممکن است به ظاهر بی‌تفاوت یا حتی گستاخ شوند (“تو که رئیس من نیستی!”)، اما والدین باید این رفتارهای حواس‌پرت‌کن را نادیده بگیرند و مجازات را با آرامش و پیوستگی اعمال کنند تا نتیجه واقعی مشخص شود.

تایم‌اوت (Time-out)

یکی از رایج‌ترین روش‌های مجازات برای کودکان، تایم‌اوت است، که به معنای قطع موقت توجه و فعالیت‌های اجتماعی به مدت مشخص است. معمولاً کودک برای چند دقیقه (معمولاً 1 تا 5 دقیقه) روی صندلی می‌نشیند، در گوشه‌ای می‌ایستد یا به اتاق خود می‌رود. در این مدت هیچ‌کس با او صحبت نمی‌کند، تماس چشمی برقرار نمی‌کند و هیچ تماس فیزیکی صورت نمی‌گیرد.

تایم‌اوت یک روش مجازات اثبات‌شده و مؤثر است، اما بسیاری از خانواده‌ها در اجرای درست آن مشکل دارند. برخی اشتباهات رایج عبارتند از:

• مشخص نکردن رفتار مجازات‌شده

• نصیحت یا سخنرانی به کودک در حین تایم‌اوت

• قرار دادن کودک در محلی که هنوز به توجه و سرگرمی دسترسی دارد (مثلاً اتاقی که تلویزیون یا بازی ویدیویی دارد)

برای کودکان کوچک یا بیش‌فعال، تایم‌اوت طولانی ممکن است کارساز نباشد؛ حتی 20 تا 30 ثانیه می‌تواند کافی باشد. استفاده از تایمر می‌تواند به کودک کمک کند گذر زمان را ببیند و از بحث با والدین جلوگیری کند. وقتی کودک تفاوت بین یک دقیقه و پنج دقیقه را متوجه شود (حدود 5 سالگی)، می‌توان زمان طولانی‌تر را بسته به شدت رفتار اعمال کرد. اگر کودک قبل از پایان تایم‌اوت محل را ترک کرد، باید با حداقل توجه والدین به محل بازگردانده شود.

سایر روش‌های مجازات

جدول 7.3 در کتاب مرجع، سایر استراتژی‌های مجازات را نشان می‌دهد. هرچند مجازات بدنی (مثل تنبیه فیزیکی یا کتک زدن) هنوز رایج است، اما توصیه نمی‌شود. دلایل این توصیه عبارتند از:

• مدل‌سازی رفتار نامطلوب برای کودک در تعامل با همسالان و بزرگسالان

• اثرات منفی بر رابطه والد-کودک، تکامل و رفتار کودک و سلامت روانی کودک و بزرگسال

• اغلب کودک‌آزاری از مجازات بدنی آغاز می‌شود

به همین دلیل، متخصصان توصیه می‌کنند والدین از مجازات بدنی استفاده نکنند و به جای آن بر رویکردهای مثبت و پیشگیرانه تأکید کنند.

نتیجه‌گیری

مشاوره مدیریت رفتار که عوامل فردی کودک، محیط، انتظارات و پیامدهای رفتاری را در نظر بگیرد، اغلب موفق خواهد بود. ارائه توصیه‌های یکسان برای همه کودکان معمولاً نتیجه‌بخش نیست و تأثیرگذاری کمی دارد.

جدول ۷.۳ – انواع مجازات‌ها