ارزیابی اختلالات گفتار و زبان

 پرسش‌های پایشی برای شناسایی مشکلات یادگیری مبتنی بر زبان
(Surveillance Questions for Language-Based Learning Problems)

1. آیا کودک در بیان افکار و ایده‌های خود مشکل دارد؟
2. آیا درک یا دنبال کردن دستورات برای کودک دشوار است؟
3. آیا کودک بیشتر از اشاره و حرکات بدنی استفاده می‌کند تا بیان کلامی؟
4. آیا کودک در پیدا کردن کلمه مناسب دچار مشکل می‌شود؟ (بازیابی واژه – Word Retrieval)
5. آیا کودک کلماتی را که از نظر آوایی شبیه هستند با هم اشتباه می‌گیرد؟
(مثلاً گفتن «تورنادو» به جای «آتشفشان»؛ مشکل در تمایز شنیداری – Auditory Discrimination)
6. آیا به نظر می‌رسد کودک برای فهمیدن دستورها یا پاسخ دادن به سؤال‌ها به زمان زیادی نیاز دارد؟
(سرعت پردازش – Processing Speed)
7. آیا کودک برای فهم مطالب مجبور است آن‌ها را چند بار (بلند یا در ذهن خود) تکرار کند؟
(سرعت پردازش – Processing Speed)
8. آیا کودک می‌تواند بدون شمردن کل الفبا بگوید بعد از حرف «S» چه حرفی می‌آید؟
(پردازش ترتیبی – Sequential Processing)
نکته: به‌جای حروف، می‌توان از روزهای هفته یا ماه‌های سال نیز استفاده کرد.

سایر ارزیابی‌ها
(Other Evaluations)

در صورت شک به تأخیر گفتار یا زبان، ارجاع کودک برای ارزیابی شنوایی رسمی (Audiological
Examination) ضروری است، زیرا ممکن است بر اساس شرح حال، نقص شنوایی آشکار نباشد.

حتی کم‌شنوایی خفیف نیز می‌تواند باعث تأخیر زبان شود و لزوماً در غربالگری شنوایی نوزادان شناسایی نمی‌شود.
در صورت وجود نگرانی از اختلال طیف اوتیسم (ASD)، لازم است از ابزار غربالگری اختصاصی اوتیسم همراه با
غربالگری کلی تکامل یا غربالگری اختصاصی زبان استفاده شود.
ارجاع به متخصص اطفال تکاملی-رفتاری یا نوروتکاملی یا نورولوژیست اطفال در شرایط زیر توصیه می‌شود:

• وجود پسرفت زبانی (Language Regression)
• تأخیر هم‌زمان در سایر حوزه‌های تکاملی

تشخیص‌های افتراقی مهم در پسرفت زبان شامل موارد زیر است:

 اختلال طیف اوتیسم (ASD)
 سندرم رت (Rett Syndrome)
سندرم لاندو–کلفنر (Landau-Kleffner Syndrome؛ تشنج همراه با آفازی اکتسابی)⁴²

ارزیابی‌های ژنتیکی و نورولوژیک گسترده در کودکانی که صرفاً دچار اختلال گفتار یا زبان ایزوله هستند، بازده
تشخیصی پایینی دارد و در کمتر از ۵٪ موارد علت زمینه‌ای مشخص می‌شود.

در صورتی که هایپرنازالیتی (Hypernasality) همراه با شک به نارسایی وِلوفارنژیال (Velopharyngeal
Insufficiency) مشاهده شود، بررسی از نظر سندرم حذف کروموزومی 22q11.2 ضروری است. این بررسی
شامل:
 ارجاع به متخصص گوش‌حلق‌بینی
 انجام آنالیز میکروآرایه کروموزومی (Chromosomal Microarray Analysis)

اختلالات زبان (شامل زبان بیانی، روانی کلامی، پردازش واجی، درک مطلب و بازیابی واژه) و اختلالات یادگیری
وابسته به زبان (خواندن و املا) در ۷۰ تا ۸۰٪ افراد مبتلا به سندرم کلاین‌فلتر (47,XXY) دیده می‌شود و باید
به‌ویژه در پسرانی با هیپوگنادیسم یا ژنیکوماستی مدنظر قرار گیرد⁴³.
در صورتی که کودک دارای ویژگی‌های دیسمورفیک یا تأخیر تکاملی کلی (Global Developmental Delay)
باشد، انجام ارزیابی کامل توسط متخصص ژنتیک بالینی توصیه می‌شود. نوع ارزیابی بسته به عوامل خطر و
یافته‌های بالینی متفاوت است و ممکن است شامل موارد زیر باشد⁴⁴:
 تصویربرداری مغزی
 نوار مغز (EEG)
 آزمایش‌های ژنتیکی
 بررسی‌های متابولیک

پاورقی اصطلاحات مهم
 Language-Based Learning Problem: مشکلات یادگیری مبتنی بر زبان
 Word Retrieval: توانایی دسترسی و بازیابی واژه مناسب

 Auditory Discrimination: تمایز شنیداری صداها
 Processing Speed: سرعت پردازش اطلاعات
 Sequential Processing: پردازش ترتیبی اطلاعات
 Language Regression: پسرفت مهارت‌های زبانی
 Hypernasality: تو دماغی بودن صدا
 Velopharyngeal Insufficiency: نارسایی عملکرد کام نرم
 Chromosomal Microarray Analysis: بررسی ریزحذف‌ها و ریزافزایش‌های کروموزومی

درمان
(Treatment of Speech and Language Disorders)

حتی در مواردی که هنوز تشخیص قطعی اختلال زمینه‌ای مشخص نشده است، تمام کودکانی که مشکوک به اختلال
گفتار یا زبان هستند باید بدون تأخیر به برنامه‌های مداخله زودهنگام (Early Intervention Programs) در
منطقه محل زندگی خود ارجاع داده شوند. این برنامه‌ها با آموزش والدین و همچنین فراهم کردن محیط‌های
پیش‌دبستانی غنی از محرک‌های زبانی، تجربه زبانی کودک را تقویت می‌کنند.

در صورتی که کودک مشکوک به اختلال زبان (Language Disorder) باشد و در غربالگری زبان نتیجه
غیرطبیعی داشته باشد، علاوه بر انجام ارزیابی شنوایی، ارجاع فوری به برنامه مداخله زودهنگام جهت ارزیابی
تخصصی توسط آسیب‌شناس گفتار و زبان (Speech-Language Pathologist) توصیه می‌شود. گفتاردرمانی
می‌تواند از پیشرفت بیشتر تأخیرها جلوگیری کند، درک شنیداری و اختلالات واج‌شناختی را بهبود بخشد و مشکلات
رفتاری ناشی از ناتوانی کودک در برقراری ارتباط مؤثر را کاهش دهد.⁴⁵,⁴⁶

اجزای درمان اختلالات گفتار و زبان

درمان اختلالات گفتار–زبان شامل سه مؤلفه اصلی است:

1. درمان سببی

(Causal Treatment)
این نوع درمان بر اصلاح نقص‌های ساختاری یا عملکردی و حذف عواملی که در ایجاد مشکل زبانی نقش دارند
تمرکز دارد؛ مانند:
 ترمیم شکاف کام (Cleft Palate Repair)
 استفاده از سمعک در کم‌شنوایی (Hearing Aids)

2. درمان توان‌بخشی

(Habilitative Treatment)
هدف این درمان، بهبود مستقیم مهارت‌های زبانی کودک است و شامل:
 گفتاردرمانی
 آموزش و مشاوره والدین برای مشارکت فعال در تکامل زبانی کودک

3. درمان حمایتی

(Supportive Treatment)
این رویکرد با هدف تقویت اکتساب زبان انجام می‌شود و شامل:
 برنامه‌های آموزش مهارت‌های مرتبط با گفتار
 افزایش فرصت‌های تعامل اجتماعی کودک

دسترسی به خدمات درمانی

کودکان زیر ۳ سال می‌توانند از خدمات ارائه‌شده در چارچوب قانون آموزش افراد دارای ناتوانی (IDEA)، بخش
C بهره‌مند شوند.⁴⁷
کودکان سنین مدرسه معمولاً خدمات گفتاردرمانی را از طریق سیستم آموزش‌وپرورش دولتی دریافت می‌کنند. در
صورت نیاز به خدمات تکمیلی، یا در مناطقی که کمبود گفتاردرمانگر در مدارس وجود دارد، امکان دریافت درمان
به‌صورت سرپایی (Outpatient Therapy) نیز فراهم است.
در برخی موارد، کودک ممکن است به‌طور هم‌زمان گفتاردرمانی مدرسه‌ای و خصوصی دریافت کند، به‌ویژه زمانی
که اهداف درمانی متفاوت باشند؛ برای مثال:
 گفتاردرمانی خارج از مدرسه می‌تواند بیشتر بر جنبه‌های اجتماعی زبان تمرکز داشته باشد
 گفتاردرمانی مدرسه‌ای ممکن است بیشتر بر اشتباهات دستوری و گسترش واژگان متمرکز باشد

ارتباط جایگزین و افزوده

رویکردهای ارتباط جایگزین و افزوده (AAC) برای کودکانی طراحی شده‌اند که قادر به استفاده مداوم از گفتار برای
ارتباط عملکردی نیستند. هدف اصلی این مداخلات، بهبود ارتباط کودک با دیگران است؛ چه از طریق گفتار، چه
به‌صورت غیرکلامی با استفاده از:
 زبان اشاره (Sign Language)
 سیستم تبادل تصویر (Picture Exchange Communication System – PECS)
 ابزارهای ارتباطی افزوده (Augmentative Communication Devices)

برخی والدین نگران هستند که استفاده زودهنگام از زبان اشاره یا سیستم‌های ارتباطی جایگزین، مانع تکلم کودک شود؛
اما شواهد نشان می‌دهد که این روش‌ها می‌توانند در واقع موجب تقویت تکامل گفتار و زبان کودک شوند.⁴⁸

نقش آموزش والدین و محیط غنی زبانی

علاوه بر درمان تخصصی، آموزش والدین در زمینه فعالیت‌های تحریک‌کننده زبان نقش اساسی دارد. همچنین،
حضور کودک در:
 مراکز نگهداری کودک ساختارمند
 برنامه‌های پیش‌دبستانی
 برنامه‌هایی مانند Mother’s Day Out

به‌ویژه در کودکانی که دچار تأخیر خفیف و غیرپاتولوژیک گفتار–زبان هستند (ناشی از تفاوت‌های تکاملی یا کمبود
تحریک محیطی)، می‌تواند بسیار مفید باشد.

پاورقی اصطلاحات مهم
 Early Intervention Program: برنامه مداخله زودهنگام
 Speech-Language Pathologist (SLP): آسیب‌شناس گفتار و زبان
Causal Treatment: درمان سببی
 Habilitative Treatment: درمان توان‌بخشی
 Supportive Treatment: درمان حمایتی
 Individuals with Disabilities Education Act (IDEA), Part C: قانون آموزش افراد دارای
ناتوانی، بخش C
 Augmentative and Alternative Communication (AAC): ارتباط جایگزین و افزوده
 Picture Exchange Communication System (PECS): سیستم تبادل تصویری

مداخلات درمانی در اختلال پردازش شنیداری
(Interventions for Auditory Processing Disorder – APD)

مداخلات درمانی در اختلال پردازش شنیداری (APD) بر چند محور اصلی متمرکز هستند:
1. بهبود محیط شنیداری
2. تقویت کیفیت سیگنال صوتی
3. ارتقای مهارت‌های پردازش شنیداری
4. استفاده از راهبردهای جبرانی (Bypass Strategies)

شواهد علمی حمایت متوسطی از استفاده از دستگاه‌های مدولاسیون فرکانس (Frequency Modulation
Devices یا FM Systems) در کودکانی که دچار مشکلات پردازش شنیداری هستند نشان می‌دهد. این دستگاه‌ها با
تقویت سیگنال گفتاری و کاهش نویز محیطی، درک گفتار را به‌ویژه در محیط‌های آموزشی مانند کلاس درس بهبود
می‌بخشند.²²

با این حال، برای تشخیص دقیق‌تر زیرگروه‌های APD و تعیین بهترین مداخله اختصاصی برای هر کودک، انجام
پژوهش‌های بیشتر همچنان ضروری است.

پیش‌آگهی اختلالات گفتار و زبان

اگرچه مداخلات درمانی می‌توانند شدت اختلال و پیش‌آگهی (Prognosis) را بهبود دهند، بسیاری از کودکان
به‌طور کامل از اختلالات گفتار و زبان عبور نمی‌کنند؛ بلکه این اختلالات ممکن است در طول زمان به شکل‌های
متفاوتی بروز یابند.
برای مثال، کودکی که در سال‌های اولیه زندگی دچار تأخیر زبانی بوده است، ممکن است در سنین بعدی با مشکلات
زیر مواجه شود:
 اختلال در خواندن (Reading Difficulties)

 ضعف در بیان نوشتاری (Written Expression)
 دشواری در یادگیری زبان خارجی
 مشکلات در تعاملات اجتماعی مناسب ⁴⁹,⁵⁰

اهمیت تشخیص و مداخله زودهنگام

تقویت تکاملی زبان (Developmental Promotion of Language) و شناسایی زودهنگام همراه با مداخله
به‌موقع در اختلالات گفتار و زبان، نقش کلیدی در دستیابی به بیشترین منافع عملکردی بلندمدت برای کودک دارند.
این رویکرد نه‌تنها عملکرد تحصیلی، بلکه مهارت‌های ارتباطی، اجتماعی و کیفیت زندگی کودک را در سال‌های
آینده بهبود می‌بخشد.

پاورقی اصطلاحات مهم
 Auditory Processing Disorder (APD): اختلال پردازش شنیداری
 Frequency Modulation Devices (FM Systems): دستگاه‌های مدولاسیون فرکانس / تقویت‌کننده
شنیداری
 Bypass Strategies: راهبردهای جبرانی
 Prognosis: پیش‌آگهی
 Developmental Promotion of Language: تقویت تکاملی زبان