ارزیابی‌های رفتاری کودک و تکامل کودکی 

در ارزیابی‌های رفتاری کودک، چالش‌های زیادی وجود دارد، به‌ویژه زمانی که کودک در غربالگری اولیه نمره غیرطبیعی می‌گیرد.
گاهی والدین رفتار کودک را به‌عنوان مشکل اصلی گزارش می‌کنند، در حالی که این رفتار ممکن است نشانه یا پیامد یک اختلال عصب‌تکاملی زمینه‌ای باشد. از سوی دیگر، ممکن است والدین یا معلمان رفتارهایی را گزارش کنند که در زمان حضور کودک در کلینیک دیده نمی‌شود.

برای مثال:

• کودکی با بیش‌فعالی و نقص توجه (ADHD) ممکن است در هنگام انجام آزمون‌های تکاملی یا تحصیلی دچار حواس‌پرتی، بی‌قراری و تکانشگری شود.

• یا کودکی که برای تاخیر زبانی یا نگرانی از اوتیسم ارزیابی می‌شود، ممکن است تماس چشمی برقرار نکند یا به محرک‌های کلامی پاسخ ندهد، در حالی که علت آن اضطراب باشد، نه اختلال اوتیسم.

بنابراین ارزیابی رفتاری باید شامل سه بخش باشد:

1. گزارش دقیق تاریخی از رفتار کودک توسط والدین و مراقبان

2. مشاهده مستقیم رفتار در محیط کلینیک

3. ارزیابی تکاملی کامل برای کنار گذاشتن اختلالات عصبی‌ تکاملی زمینه‌ای

استفاده از پرسش‌نامه‌های استاندارد رفتاری (Behavioral Rating Scales) در محیط مراقبت اولیه می‌تواند به درک بهتر شدت علائم و تفاوت رفتار در محیط‌های مختلف مانند خانه و مدرسه کمک کند.
نکته مهم این است که این پرسش‌نامه‌ها ابزار تشخیصی نیستند، بلکه فقط برای جمع‌آوری اطلاعات کمّی و مقایسه‌ای به کار می‌روند.

در تشخیص اختلال بیش‌فعالی/نقص توجه (ADHD) باید حتماً بررسی شود که:

• آیا علائم در بیش از یک محیط (خانه، مدرسه، یا اجتماع) وجود دارد؟

• آیا اختلال یا بیماری روانی دیگری همراه آن دیده می‌شود؟

از ابزارهای رایج برای والدین و معلمان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پرسش‌نامه وندربیلت (Vanderbilt Assessment Scales)

• مقیاس رفتاری جامع کانرز (Conners Comprehensive Behavior Rating Scales)

این مقیاس‌ها علاوه بر تشخیص اولیه، برای ارزیابی اثربخشی درمان‌ها نیز مفید هستند، زیرا می‌توانند تغییر علائم کودک را پیش و پس از مداخله درمانی به صورت عددی نشان دهند.

 فرم ارزیابی رفتاری کودک

هدف: کمک به شناسایی مشکلات رفتاری و افتراق آنها از اختلالات عصبی‌تکاملی (مثل ADHD، اضطراب، اوتیسم، تأخیر زبانی و غیره)

 بخش اول – اطلاعات پایه

• نام و نام خانوادگی کودک: …………………

• سن: …………………

• تاریخ ارزیابی: …………………

• نام والد پاسخ‌دهنده: …………………

• ارزیاب: …………………

 بخش دوم – گزارش والدین

رفتار در خانه

 بخش سوم – رفتار در محیط آموزشی یا اجتماعی

(در صورت امکان با همکاری معلم یا مربی تکمیل شود)

 بخش چهارم – مشاهده در کلینیک (توسط پزشک/ارزیاب)

 بخش پنجم – تفسیر اولیه

• علائم بیشتر به نفع:
  ☐ ADHD
  ☐ اضطراب
  ☐ تأخیر زبانی
  ☐ اختلال طیف اوتیسم
  ☐ رفتار طبیعی در محدوده سنی

توصیه:
 در صورت شک به ADHD → تکمیل پرسش‌نامه وندربیلت توسط والدین و معلم
 در صورت شک به اضطراب یا ASD → ارجاع به روان‌شناس کودک یا کاردرمانگر تخصصی رفتار
 پیگیری مجدد در ۴–۶ هفته

ارزیابی رفتاری در کودکان با احتمال اوتیسم (ASD)

کودکانی که در غربالگری اوتیسم نمره غیرطبیعی می‌گیرند، لازم است تحت ارزیابی تکاملی دقیق‌تر قرار گیرند. در این مرحله، معمولاً از مقیاس‌های درجه‌بندی اوتیسم (Autism Rating Scales) استفاده می‌شود تا میزان احتمال وجود اختلال مشخص شود.

یکی از ابزارهای شناخته‌شده در این زمینه، مقیاس درجه‌بندی اوتیسم در کودکی (CARS) است.
با این حال، باید توجه داشت که همانند مقیاس‌های رفتاری ADHD، این ابزارها ابزار تشخیص قطعی نیستند؛ بلکه اطلاعات کمکی برای شکل‌دهی به تشخیص نهایی در اختیار متخصص قرار می‌دهند.

از جمله پرسش‌نامه‌های تکمیل‌شونده توسط والدین یا مراقبین می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مقیاس درجه‌بندی اوتیسم گیلیام (Gilliam Autism Rating Scale – GARS-3)

• پرسش‌نامه ارتباط اجتماعی (Social Communication Questionnaire – SCQ)

این ابزارها به ارزیاب کمک می‌کنند تا احتمال وجود اوتیسم را به‌صورت عددی یا کمی بیان کند، اما از آنجا که پاسخ‌ها بر پایه‌ی مشاهدات و برداشت‌های والدین است، نتایج آن کاملاً ذهنی (subjective) محسوب می‌شود.
بنابراین، تشخیص نهایی اوتیسم همیشه باید بر اساس مشاهدات بالینی مستقیم و مصاحبه‌ی تخصصی انجام شود، نه صرفاً براساس نمرات پرسش‌نامه‌ها.

 بررسی اختلالات همراه و افتراقی

در بسیاری از کودکان، علائمی شبیه به اوتیسم یا ADHD ممکن است در اثر اختلالات رفتاری یا هیجانی دیگر بروز کنند.
به‌ویژه دو اختلال شایع‌تر عبارت‌اند از:

• اختلال اضطرابی (Anxiety Disorders)

• اختلال نافرمانی مقابله‌ای (Oppositional Defiant Disorder)

برای بررسی این شرایط، می‌توان از زیرمقیاس‌های خاص در ابزارهایی مانند موارد زیر استفاده کرد:

• مقیاس‌های وندربیلت نسخه دوم (Vanderbilt Assessment Scales – 2nd Edition)

• مقیاس جامع رفتار کانرز (Conners Comprehensive Behavior Rating Scales)

همچنین برای ارزیابی علائم اضطراب در کودکان، به‌ویژه در سنین مدرسه، ابزار مفیدی به نام
پرسش‌نامه اختلالات هیجانی مرتبط با اضطراب کودکان (SCARED) وجود دارد که می‌تواند توسط والدین یا خود کودک تکمیل شود.

 در نهایت، ترکیب این اطلاعات با شرح‌حال کامل، مشاهدات بالینی، و ارزیابی‌های تکاملی دیگر، به پزشک کمک می‌کند تا تشخیص دقیق‌تری از شرایط کودک ارائه دهد و برنامه درمان یا مداخله مناسب‌تری طراحی کند.

فرم ارزیابی اولیه اوتیسم در کودکان (ASD Screening Form)

مخصوص استفاده در پرونده‌ی کودک – مرکز یا کلینیک تکامل

 اطلاعات کلی کودک

• نام کودک: ...............................................................

• تاریخ تولد: ............................... سن: ............ سال ........ ماه

• جنس: ☐ پسر ☐ دختر

• نام والد ارجاع‌دهنده: ...............................................

• تاریخ ارزیابی: ...............................

• ارزیاب: ☐ پزشک ☐ روان‌شناس ☐ کاردرمانگر ☐ گفتاردرمانگر

 شرح حال کوتاه والدین

1. از چه زمانی متوجه نگرانی درباره تکامل یا رفتار کودک شدید؟
   ☐ کمتر از 1 سال پیش
   ☐ بین 1 تا 2 سال
   ☐ بیش از 2 سال

2. مشکل اصلی از دید والدین چیست؟
   ☐ دیر صحبت کردن
   ☐ بی‌توجهی یا عدم پاسخ به صدا
   ☐ نداشتن تماس چشمی
   ☐ حرکات تکراری یا غیرمعمول
   ☐ مشکلات رفتاری (جیغ، پرخاش، بی‌قراری)
   ☐ سایر: ...............................................

 ارزیابی مشاهده‌ای (توسط پزشک یا درمانگر)

 رفتار اجتماعی و هیجانی

 نتیجه اولیه و توصیه‌ها

• جمع نمرات بله: ............ از 14

• نتیجه اولیه:
  ☐ رفتار طبیعی و ارتباطی مناسب
  ☐ نیازمند پیگیری و غربالگری تکمیلی (مثل M-CHAT)
  ☐ نیازمند ارزیابی تخصصی (CARS یا GARS)

توصیه به والدین:
................................................................................................
................................................................................................