مهارت‌های اجتماعی و انطباقی (Social and Adaptive Milestones)

دو حیطه‌ی پایانی در ارزیابی تکاملی، یعنی مهارت‌های اجتماعی و انطباقی، با سایر حیطه‌ها تفاوت‌هایی دارند:

1. این مهارت‌ها وابسته به توانایی‌های حرکتی، زبانی و شناختی هستند.

2. به‌شدت تحت تأثیر محیط و فرهنگ خانواده قرار دارند.

3. تأخیر در این مهارت‌ها به‌تنهایی نشانگر یک بیماری خاص نیست، اما می‌تواند شواهد تکمیلی برای تشخیص‌های احتمالی باشد.

مهارت‌های اجتماعی برای رشد نیازمند ترکیبی از زبان و مهارت‌های حل مسئله‌ی غیرکلامی هستند، اما بیش از همه بر زبان تکیه دارند.
به همین دلیل، در کودکانی که دچار تأخیر زبانی هستند، معمولاً تأخیر اجتماعی نیز دیده می‌شود.

برای مثال:
کودک سه‌ساله معمولاً باید بتواند بازی تعاملی (reciprocal play) داشته باشد؛ یعنی با همسالان وارد بازی دوطرفه شود، نوبت بگیرد و قواعد ساده بازی را رعایت کند.
اما اگر مهارت‌های زبانی او به اندازه‌ای پایین باشد که نتواند ارتباط مؤثری برقرار کند، ممکن است هنوز فقط در سطح بازی موازی (parallel play) باقی بماند — یعنی در کنار دیگران بازی کند، ولی با آنها تعامل نداشته باشد.

یادگیری مهارت‌هایی مانند اشتراک‌گذاری، رعایت نوبت و همکاری در بازی، مستلزم رشد زبان و درک اجتماعی است؛ برای مثال، کودک باید بداند که وقتی فقط یک اسباب‌بازی وجود دارد، دو نفر نمی‌توانند هم‌زمان از آن استفاده کنند.

مهارت‌های انطباقی (Adaptive skills) یا همان مهارت‌های خودیاری (Self-help skills) — مثل غذا خوردن، لباس پوشیدن و کنترل ادرار — نیازمند ترکیبی از توانایی‌های زبانی و غیرکلامی هستند، ولی بیشتر به توانایی‌های شناختی و حل مسئله‌ی غیرکلامی وابسته‌اند.

این مهارت‌ها همچنین به قدرت حرکتی مناسب نیاز دارند.
به‌دلیل همین وابستگی شدید به درک و تفکر، تاخیر در کسب مهارت‌های انطباقی یکی از معیارهای تشخیصی ناتوانی ذهنی (Intellectual Disability) محسوب می‌شود، زیرا این تأخیر بازتابی از مشکل شناختی است.

کودکانی که دچار تأخیر کلی در مهارت‌های شناختی هستند، معمولاً در مهارت‌های اجتماعی نیز دچار مشکل‌اند.
با این حال، در برخی کودکان با هوش طبیعی ولی اختلالات زبانی، نیز تأخیر اجتماعی دیده می‌شود.

وقتی تأخیر در مهارت‌های اجتماعی با اختلال ارتباطی (زبانی یا غیرکلامی) همراه باشد، بیشترین احتمال وجود اختلال طیف اتیسم (ASD) یا اختلال ارتباط اجتماعی (Pragmatic Communication Disorder) مطرح می‌شود.

بخش پایانی فصل ۱۰ 

 با عنوان “Interpreting Developmental Findings” یا “Developmental Evaluation: From Screening to Diagnosis”  و هدف آن، توضیح مسیر تحلیل یافته‌ها، تمایز بین تأخیرها، انحراف‌ها، و علائم هشدار برای اختلالات خاص مانند ASD، ناتوانی ذهنی و اختلال زبان است.
در ادامه، ترجمه‌ی روان و دقیق این بخش (بر اساس نسخه‌های جدید آکادمی اطفال آمریکا) آورده‌ام 

تفسیر یافته‌های تکاملی و مسیر به‌سوی تشخیص

تفسیر نتایج ارزیابی تکاملی، نیازمند درک صحیح از الگوی کلی تکامل کودک و ارتباط میان حوزه‌های مختلف رشد است. همان‌طور که در بخش‌های قبل گفته شد، تکامل در پنج حیطه‌ی اصلی بررسی می‌شود:

1. حرکات درشت

2. حرکات ظریف و حل مسئله

3. زبان دریافتی و بیانی

4. مهارت‌های اجتماعی

5. مهارت‌های انطباقی (خودیارانه)

در تفسیر یافته‌ها، پزشک باید مشخص کند که آیا الگوی مشاهده‌شده یک تأخیر کلی (Global Delay)، یک تأخیر محدود به حوزه خاص (Domain-Specific Delay) یا یک انحراف (Deviation) از مسیر طبیعی رشد است.

۱. تأخیر کلی تکامل (Global Developmental Delay)

این حالت زمانی مطرح می‌شود که دو یا چند حیطه‌ی عمده رشد، پایین‌تر از سطح سنی کودک باشند.
بیشتر کودکان دارای ناتوانی ذهنی یا اختلالات ژنتیکی و متابولیک، چنین الگویی دارند.
در این موارد، معمولاً زبان بیانی و دریافتی هر دو به میزان مشابهی عقب هستند، مهارت‌های حرکتی نیز متناسب با سطح شناختی رشد نکرده‌اند و مهارت‌های اجتماعی و انطباقی هم ضعیف‌اند.

۲. تأخیر اختصاصی (Isolated or Specific Delay)

در این حالت فقط یکی از حوزه‌ها عقب است، در حالی‌که سایر حوزه‌ها طبیعی هستند.
مثلاً:

• تأخیر زبان بیانی در کودکانی که سایر مهارت‌های شناختی و حرکتی طبیعی دارند.

• تأخیر حرکات درشت در نوزادانی که فقط تون عضلانی پایین دارند.
  در این کودکان، درمان زودهنگام می‌تواند کاملاً مؤثر باشد و مانع بروز مشکلات ثانویه شود.

۳. انحراف یا ناهنجاری در الگوی رشد (Developmental Deviance)

در این حالت، توالی رشد طبیعی رعایت نمی‌شود.
به عنوان مثال، کودکی که بدون گذر از مرحله‌ی بازی موازی مستقیماً وارد رفتارهای غیرمعمول اجتماعی می‌شود، یا کودکی که گفتار کلیشه‌ای و تکراری دارد، ممکن است دچار اختلال طیف اوتیسم (ASD) باشد.
این نوع انحراف‌ها، برخلاف تأخیرهای ساده، معمولاً نشانه‌ی یک اختلال عصبی‌رشدی خاص‌اند.

۴. پس‌رفت تکاملی (Regression)

از مهم‌ترین علائم هشدار است. اگر کودکی مهارتی را که قبلاً به‌دست آورده از دست بدهد (مثلاً از گفتار به بی‌کلامی برگردد یا کنترل ادرار را از دست بدهد)، باید ارزیابی نورولوژیک و متابولیک فوری انجام شود.
اختلالات دژنراتیو عصبی، صرع، یا ASD در برخی موارد با پس‌رفت تکاملی بروز می‌کنند.

۵. عوامل خطر و نشانه‌های هشدار (Red Flags)

در تفسیر نهایی باید به عوامل خطر در شرح حال توجه ویژه داشت، از جمله:

• سابقه تولد نارس یا آسیب مغزی پری‌ناتال

• مشکلات شنوایی یا بینایی

• سابقه خانوادگی ناتوانی ذهنی یا ASD

• محیط محروم از تحریک و تعامل

• بیماری‌های مزمن، تغذیه نامناسب یا تشنج

وجود یکی از این عوامل، آستانه‌ی پزشک برای ارجاع به ارزیابی تخصصی را پایین می‌آورد.

۶. جمع‌بندی و مسیر ارجاع

هنگامی که در غربالگری یا ارزیابی، نشانه‌هایی از تأخیر یا انحراف مشاهده شود، باید کودک برای بررسی تخصصی‌تر به یکی از مسیرهای زیر هدایت شود:

• تیم‌های ارزیابی تکاملی و رفتاری (Developmental-Behavioral Pediatrics)

• گفتاردرمانگر و کاردرمانگر

• ارزیابی شنوایی و بینایی

• بررسی‌های ژنتیک و متابولیک در صورت لزوم

در نهایت، ترکیب یافته‌های حاصل از آزمون‌های استاندارد، مشاهدات بالینی و گزارش والدین، پایه‌ی تشخیص اختلالاتی مانند:

• ناتوانی ذهنی (Intellectual Disability)

• اختلال زبان (Language Disorder)

• اختلال هماهنگی رشدی (DCD)

• اختلال طیف اوتیسم (ASD)

• یا تأخیر تکاملی کلی (GDD)
  خواهد بود.