سواد نوظهور (Emergent Literacy) و رشد زبان در کودکان

سواد نوظهور (Emergent Literacy) و رشد زبان در کودکان
نویسنده: ترزا کا. دوریا، MD
ویراستاران بخش:

• مریلین آگوستین، MD

• سانگهمیترا ام. میسرا، MD, MEd
  ویراستار ارشد: نیلوفر تهرانی، MD
  آخرین بازبینی ادبیات: می‌ ۲۰۲۵ | آخرین به‌روزرسانی موضوع: ۱۴ اکتبر ۲۰۲۴

مقدمه

در سال‌های اولیه زندگی، کودکان دانش و مهارت‌هایی را در محیط‌های غیررسمی کسب می‌کنند که پایه‌های رفتارهای سوادآموزی هستند. بنابراین، فرآیند کسب سواد مدتها قبل از ورود به مدرسه آغاز می‌شود.
این مقاله به بررسی سواد نوظهور و عوامل مؤثر در رشد زبان کودکان می‌پردازد.

تعاریف کلیدی

سواد نوظهور (Emergent Literacy)

انجمن گفتار-زبان-شنوایی آمریکا (ASHA)، سواد نوظهور را مهارت‌هایی تعریف می‌کند که کودکان از بدو تولد تا سال‌های پیش‌دبستانی در حین رشد گفتار و زبان کسب می‌کنند و برای توسعه سواد (خواندن و نوشتن) ضروری هستند.
اصول اصلی سواد نوظهور:

• رشد سواد یک فرآیند مستمر است.

• تمام جنبه‌های سواد به‌صورت همزمان توسعه می‌یابند.

• مراحل رشد سلسله‌مراتبی طبیعی دارند.

• یادگیری زبان و سواد اشتراکات مهمی دارند.

حوزه‌های ارتباطی

ارتباطات به دو حوزه تقسیم می‌شود:

1. غیرکلامی: زبان بدن، حرکات، اشاره‌ها.

2. کلامی: شامل دو حالت گفتاری و نوشتاری با سه مؤلفه:

   • زبان دریافتی: درک اطلاعات حسی.

   • زبان بیانی: بیان حرکتی (تلفظ، صدا، روانی گفتار).

   • زبان‌شناسی: پردازش عصبی اطلاعات حسی و حرکتی.

پارامترهای زبان

زبان چهار جزء اصلی دارد:

• واج‌شناسی: صداهای گفتار.

• معناشناسی: واژگان و معانی کلمات.

• نحو: دستور زبان و ترکیب کلمات.

• کاربردشناسی: استفاده عملی از زبان در ارتباطات.

فرآیند رشد سواد

پایه‌های اساسی

• کسب سواد نیازمند مهارت‌های زبانی شفاهی قوی و درک ارتباط بین زبان گفتاری و نوشتاری است.

• تعاملات مثبت والدین/مراقبان با کودک، هم در رشد زبان و هم در پیشرفت سواد مؤثر است.

• توانایی گفتاری قوی با موفقیت در خواندن ارتباط مستقیم دارد.

مراحل رشد سواد

رشد زبان و سواد در کودکان طی یک فرآیند سلسله‌مراتبی اتفاق می‌افتد:

1. شناسایی حروف به‌عنوان الگوهای منحصربه‌فرد.

2. آگاهی از ارتباط حروف و صداها برای خواندن.

3. تشخیص ترکیب صداها برای ساخت کلمات.

4. شناسایی سریع بخش‌های واژگان در مراحل پیشرفته.

تأثیر محیط بر سوادآموزی

• محیط غنی از کتاب و تعاملات زبانی، موفقیت تحصیلی آینده کودک را پیش‌بینی می‌کند.

• کودکانی که با کمترین دانش سواد پایه وارد مدرسه می‌شوند، در معرض خطر تحصیلی هستند.

عوامل خطر برای ضعف در خواندن

• زندگی در فقر

• خانواده‌های تک‌والدی

• خانواده‌های غیرانگلیسی‌زبان

• سطح تحصیلات پایین والدین

 نکته کلیدی: توانایی خواندن می‌تواند تغییرات رفتاری کودکان در سال‌های ابتدایی مدرسه را پیش‌بینی کند.

شروع و تداوم تجربیات سوادآموزی در کودکان

انجمن اطفال آمریکا (AAP) به متخصصان توصیه می‌کند والدین/مراقبان را تشویق کنند خواندن مشترک با کودک را از بدو تولد آغاز کرده و تا سال‌های اولیه کودکی ادامه دهند. تحقیقات نشان می‌دهد:

فواید شروع زودهنگام و مطالعه مکرر:

• بهبود مهارت‌های زبانی در دوره پیش‌دبستانی

• آمادگی بیشتر برای مدرسه

• تقویت سواد کودک و علاقه به خواندن

• مزایای اجتماعی-عاطفی برای کودک و والدین

تأثیر مطالعه مشترک بر رشد کودک (داده‌های علمی)

در کودکان پیش‌دبستانی، خواندن مکرر توسط والدین (مثلاً شنیدن داستان) با این موارد مرتبط است:

مهارت‌های زبانی:

• نمرات بالاتر در مهارت‌های گفتاری در ۵ سالگی

• درک مطلب بهتر در ۷ سالگی

• بهبود واژگان، دستور زبان، شناسایی حروف و آگاهی از نوشتار

 پیشرفت تحصیلی:

• موفقیت در آزمون‌های خواندن پایه دوم دبستان

• کاهش احتمال قرارگیری در گروه‌های ضعیف خواندن تا پایان کلاس اول

 سلامت روانی-اجتماعی:

• کاهش استرس والدینی

• افزایش حساسیت و صمیمیت والدین

• بهبود رابطه والد-کودک در ۱۸ ماهگی

 هشدار: مطالعه کمتر از ۴ روز در هفته با افزایش خطر مشکلات عاطفی-اجتماعی در کودکان مرتبط است.

نقش متخصصان در ترویج سوادآموزی

• توزیع کتاب‌های مناسب سن در ویزیت‌های سلامت (مثلاً برنامه «رسیدن و خواندن»)

• الگوسازی رفتارهای مطالعه مشترک

• مشاوره به والدین درباره اهمیت خواندن و نحوه ادغام آن در برنامه روزانه

 آمار کلیدی:

• خانواده‌های مهاجر هیسپانیک که در این برنامه‌ها شرکت کردند، افزایش چشمگیر در مطالعه مشترک داشتند.

• کودکانی که کتاب دریافت کردند، پیشرفت قابل توجهی در دیکته، درک داستان و دانش واژگان نشان دادند.

کیفیت تجربیات سوادآموزی: نقش تعامل والد-کودک در رشد سواد

چرا کیفیت مهمتر از کمیت است؟

تنها تعداد دفعات خواندن برای کودک کافی نیست، بلکه نحوه تعامل والدین/مراقبان نیز تأثیر بسزایی در رشد سواد دارد. به گفته ماریلین جیجر آدامز:

«تفاوت را صرفاً خواندن کتاب برای کودکان ایجاد نمی‌کند، بلکه لذت بردن از کتاب با آنها و تفکر درباره محتوا و فرم آن است که اهمیت دارد.»

سبک‌های خواندن متناسب با سن و سطح مهارت کودک

 تعامل هوشمندانه بین سبک خواندن بزرگسالان و سطح توانایی کودک:

 نکته کلیدی: والدین به‌طور طبیعی سبک خواندن خود را با سطح ارتباطی کودک تطبیق می‌دهند.

یافته‌های تحقیقات درباره کیفیت تعامل

۱. تأثیر پرسش‌های باز و گفت‌وگو

• کودکانی که والدینشان پرسش‌های باز می‌پرسیدند و پاسخ‌ها را گسترش می‌دادند:

  • نمرات زبان بیانی بالاتری داشتند.

  • جملات طولانی‌تر و پیچیده‌تر می‌ساختند.

۲. تأثیر نوع کتاب بر تعامل

• کتاب‌های تصویری/علمی (مانند مجموعه‌های عکس یا برچسب):

  • مشارکت فعال‌تر والدین و کودکان را تحریک می‌کنند.

• کتاب‌های داستانی:

  • بیشتر برای روایت‌گری خطی مناسب هستند.

 هشدار درباره کتاب‌های الکترونیکی:

• اگرچه جذاب‌تر هستند، اما ممکن است:

  • کاهش تعامل اجتماعی (مثل کم‌شدن گفت‌وگوی دوطرفه)

  • افزایش رفتارهای کنترل‌گرانه (مانند گرفتن کتاب یا دوری از همراه خواندن)

جمع‌بندی: راهکارهای عملی برای والدین

 برای کودکان کوچک‌تر:

• از توصیف ساده و برچسب‌زنی استفاده کنید. («این یک سگ قهوه‌ای است!»)
   برای کودکان بزرگ‌تر:

• پرسش‌های باز بپرسید. («به نظرت چرا این شخصیت این کار را کرد؟»)
   انتخاب کتاب:

• ترکیبی از کتاب‌های تصویری (برای مشارکت بیشتر) و داستانی (برای روایت‌گری) استفاده کنید.
   کتاب چاپی vs. الکترونیکی:

• برای تعامل اجتماعی بیشتر، کتاب‌های فیزیکی را در اولویت قرار دهید.

ادامه دارد ....